มะพูด เป็นพันธุ์ไม้ยืนต้นที่ได้รับความนิยม มีถิ่นกำเนิดของโซนเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ พบการแพร่กระจายพันธุ์ในป่าดิบชื้น และตามชายลำน้ำ ลำห้วย และพบมากในภาคตะวันออกของไทย ส่วนต่างประเทศฟิลิปปินส์ บอร์เนียว ชวา และอินโดนีเซีย มะพูดเป็นผลไม้ที่จำหน่ายส่งออกนอกประเทศ ซึ่งมีศักยภาพที่พัฒนาเป็นยาพื้นบ้าน เครื่องสำอาง อาหาร และสีย้อมผ้า ผลิตภัณฑ์เกี่ยวกับการใช้ประโยชน์จากมะพูด ทำให้มะพูดอยู่กับความหลากหลายทางชีวภาพ โดยบางพื้นที่ผู้คนยังคงอนุรักษ์เอกลักษณ์ของต้นมะพูดตามท้องถิ่น และในอนาคตมะพูดจะมีความสำคัญทางยาและอาหารเสริมมากขึ้นในการช่วยต้านทานโรคและอนุมูลอิสระต่างจากสรรพคุณที่หลากหลายของต้นมะพูดนั้นเอง
มะพูด ภาษาอังกฤษ Garcinia
มะพูด ชื่อวิทยาศาสตร์ : Garcinia dulcis (Roxb.) Kurz
วงศ์มะพูด : Guttiferae
ชื่อท้องถิ่นอื่นๆที่เรียกกัน เช่น มะพูด (ภาคกลาง, ภาคเหนือ), ไข่จระเข้ ตะพูด ส้มปอง ส้ม พะวาใบใหญ่ (ภาคตะวันออก), ปะหูด หมากพูด (ภาคอีสาน), ตะพูด พะวา ประหูด ประโหด ประโฮด มะนู (เขมร)
ความเชื่อเกี่ยวกับมะพูด
มะพูดเป็นต้นไม้ที่ควรปลูกไว้ในบริเวณบ้าน โดยปลูกไว้ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ (ทิศพายัพ) เชื่อว่าเป็นภูมิปัญญาของคนโบราณที่ต้องการลดปริมาณแสงแดดในช่วงบ่าย เนื่องจากมะพูดมีทรงพุ่มกลมและหนา แต่คนทั่วไปมักปลูกเอาเคล็ดเพื่อหวังให้ลูกหลานเป็นคนช่างพูดช่างเจรจาในสิ่งที่ดีงามและพูดจาไพเราะเป็นที่ชื่นชอบของผู้คน เป็นการแก้แด็กปากหนักไม่ยอมพูดกับใคร
ลักษณะของต้นมะพูด
- ลำต้นมะพูด มีความสูงประมาณ 7 – 15 เมตร เรือนยอดมีลักษณะแบบกลมหรือรูปไข่ ทรงพุ่มมีความแน่นทึบ ลำต้นตั้งตรง บริเวณของลำต้นและเปลือกต้นเป็นสีน้ำตาลเข้ม มีความเรียบ หรือแตกเป็นร่องตื้นๆ ตามความยาวลำต้น หากเปลือกต้นเกิดบาดแผลจะมียางสีขาวแล้วจะเปลี่ยนเป็นสีเหลืองไหลซึมออกมา ส่วนลำต้นจะแตกกิ่งก้านอยู่ต่ำๆเป็นพุ่มโปร่ง และก้านจะแตกออกจากลำต้นค่อนข้างถี่
- ใบมะพูด เป็นใบเดี่ยว ออกเรียงสลับตรงข้ามกันเป็นคู่ๆ ลักษณะของใบเป็นรูปใบหอกหรือแกมรูปขอบขนาน โคนใบกว้างมนตัดตรง เว้าเล็กน้อยคล้ายรูปหัวใจและเรียวลงเล็กไปที่ปลายใบ ส่วนของขอบใบจะเรียบ มีขนาดประมาณ 8 – 12 เซนติเมตรและยาวประมาณ 15 – 25 เมตร แผ่นใบมักเป็นคลื่นเล็กน้อย เนื้อใบเหนียวและหนาคล้ายแผ่นหนัง หลังใบเรียบลื่นเป็นมันสีเขียวเข้ม ส่วนท้องใบมีขนละเอียดหรือไม่มีขนก็ได้ เมื่อใบมีความแห้ง เป็นสีเหลืองอมสีเทา ส่วนก้านใบสั้นย่นขรุขระยาวประมาณ 1.5 – 2 เซนติเมตร และมีขนบางๆขึ้นปกคลุม
- ดอกมะพูด จะออกเป็นช่อ ช่อละประมาณ 3 – 5 ดอก โดยจะออกดอกตามซอกใบหรือตามแผลใบและตามกิ่งก้าน ดอกมีลักษณะเป็นสีขาวอมเหลือง ภายในดอกจะแยกเพศอยู่ในต้นเดียวกัน ดอกมีกลีบ 5 กลีบซ้อนกันอยู่มีลักษณะตูมเป็นรูปทรงกลมหนาและเป็นสีเหลืองอ่อน เมื่อดอกบานเต็มที่จะกว้างประมาณ 1 – 1.5 เซนติเมตร และบานเป็นรูปถ้วยโถ โดยจะออกดอกในช่วงเดือนเมษายนถึงเดือนพฤษภาคม
- ผลมะพูด มีลักษณะเป็นรูปทรงกลมหรือเป็นรูปไข่ มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 5 – 6 เซนติเมตร ผิวผลเรียบและเป็นมัน โดนที่ผลอ่อนจะมีสีเขียว เมื่อสุกจะเป็นสีเหลืองสดอมสีส้ม ภายในผลมีเมล็ดประมาณ 2 – 5 เมล็ด ลักษณะของเมล็ดเป็นรูปวงรี สีน้ำตาล เนื้อมะพูดเป็นสีเหลือง มีรสสัมผัสเปรี๊ยวอมหวาน โดยจะติดผลในช่วงประมาณเดือนพฤษภาคมถึงเดือนมิถุนายน
สายพันธุ์มะพูด
พบว่าเป็นสายพันธุ์เดี่ยว ไม่มีความหลากหลายในสายพันธุ์สามารถพบได้ทั่วไป ซึ่งได้รับการพัฒนาเป็นต้นไม้สำหรับสวนในบ้าน มีการนำผลมาจำหน่าย นำไปใช้ประโยชน์และให้คุณค่าทางโภชนาการหลากหลายด้าน เช่น ด้านอาหาร ยา และสีย้อม
การปลูก การดูแล และขยายพันธุ์ต้นมะพูด
ขยายพันธุ์โดยการเพาะเมล็ดและการใช้ต้นกล้าปักชำ ทำการนำเมล็ดของผลมะพูดที่สุกเต็มที่มาชำในถุงเพาะชำ ซึ่งภายในถุงประกอบด้วย ดิน ขี้เถ้าแกลบ ขุยมะพร้าว และปุ๋ยหมักหรือปุ๋ยคอกเล็กน้อย จากนั้นนำเมล็ดที่เตรียมไว้ใส่ในถุงเพาะชำ คอยดูแลและรดน้ำอย่างสม่ำเสมอ ต้นกล้าจะใช้ระยะเวลาในการงอกประมาณ 30 – 45 วัน เมล็ดมะพูด 1 เมล็ด สามารถให้ต้นกล้ามะพูดได้ 1- 2 ต้น ขึ้นอยู่กับความสมบูรณ์ของเมล็ดมะพูด
ศักยภาพทางการค้า
พบว่าต้นมะพูดจะมีสารสกัดจากเปลือกที่เรียกว่า แซนโทส สารสกัดแซนโทสบริสุทธิ์มีศักยภาพลดปัญหาสิว ต้านการอักเสบ อาการระคายเคือง ลดการเกิดแบคทีเรีย ต่อต้านอนุมูลอิสระ ลดรอยดำ และเพิ่มความกระจ่างใส มีโอกาสในการพัฒนาต่อยอดในอุตสาหกรรมเครื่องสำอาง อุตสาหกรรมผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร อุตสาหกรรมผลิตภัณฑ์ในช่องปาก อุตสาหกรรมอาหาร และอุตสาหกรรมยา ดังนั้นเปลือกต้นมะพูดเป็นอีกทางเลือกหนึ่งในการเข้ามาทดแทนเปลือกมังคุดได้
คุณค่าทางโภชนาการของผลมะพูด
โดยมีน้ำหนักผลสด 100 กรัมพบว่าให้พลังงาน 49 Unit โปรตีน 0.4 กรัมคาร์โบไฮเดรต 12.2 กรัมเส้นใยอาหาร 1.0 มิลลิกรัมไขมัน 0.5 กรัมธาตุแคลเซียม 5 มิลลิกรัมธาตุเหล็ก 0.4 มิลลิกรัมธาตุฟอสฟอรัส 13มิลลิกรัมวิตามินเอ 42 I.U. วิตามินบี 1 0.06 มิลลิกรัมวิตามินบี 2 0.04 มิลลิกรัมวิตามินบี 3 0.3 มิลลิกรัมและวิตามินซี 5 มิลลิกรัม
ประโยชน์และสรรพคุณอื่นๆ
- น้ำคั้นจากลูกใช้เป็นยาในการแก้ไอ ขับเสมหะ แก้เจ็บคอ แก้เลือดออกตามไรฟัน
- รากมะพูดใช้เป็นยาในการแก้ร้อนใน ถอนพิษผิดสำแดง
- เปลือกมะพูดมีรสฝาดช้ำเป็นยาชำระบาดแผล
- เมล็ดนำมาบดผสมกับน้ำส้มหรือเกลือ ใช้ทาแก้อาการบวม
- ผลสุกมีรสหวานอมเปรี๊ยว ใช้รับประทานเป็นผลไม้หรือเครื่องดื่ม
- ผลดิบมีรสสัมผัสเปรี๊ยว ใช้แทนมะนาวในการทำอาหาร
- ใบและเปลือกต้นใช้สกัดย้อมสีเส้นไหม โดยจะให้สีเหลืองสด หรือสีน้ำตาล
- ต้นมะพูดทรงเป็นพุ่มสวยใช้ปลูกเป็นไม้ประดับเพื่อเป็นร่มเงาภายในสถานที่ต่างๆ เช่น บริเวณบ้าน ทางเดิน ริมน้ำ ส่วนสาธารณะ เป็นต้น
