คุณนายตื่นสาย ภาษาอังกฤษ : Common Purslane, Verdolaga, Pigweed, Little Hogweed หรือ Pusley
คุณนายตื่นสาย ชื่อวิทยาศาสตร์ : Portulace oleracea L.
วงศ์ : Portulacaceae
ชื่อเรียกอื่น ๆ : ผักตาโค้ง, ผักเบี้ยดอกเหลือง, ผักเบี้ยใหญ่, ผักอีหลู, แพรเซี่ยงไฮ้
คุณนายตื่นสาย เป็นพืชล้มลุกที่อยู่ในวงศ์ผักเบี้ย สามารถสูงได้ถึง 40 เซนติเมตร ซึ่งมีประมาณ 40 สายพันธุ์ ที่ปลูกเลี้ยงในปัจจุบัน มีถิ่นกำเนิดในแถบประเทศบราซิล โดยมีการกระจายพันธุ์ในโลกเก่าตั้งแต่แอฟริกาเหนือถึงตะวันออกกลาง และอนุทวีปอินเดียถึงเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ และออสตราเลเซีย ซึ่งชนิดที่ปลูกประดับกันในปัจจุบันจะมีทั้งพันธุ์แท้และพันธุ์ผสม คุณนายตื่นสายถือเป็นไม้ดอกที่เลี้ยงง่ายและปลูกง่าย ไม่ต้องการการดูแลเอาใจใส่มากนัก ซึ่งเหมาะกับสภาพอากาศของประเทศไทยเป็นอย่างมาก
ความเชื่อเกี่ยวกับต้นคุณนายตื่นสาย
ดอกคุณนายตื่นสายมีความงดงามไม่แพ้ดอกไม้ชนิดอื่น ๆ โดยดอกคุณนายตื่นสายนี้อาจเปรียบได้กับผู้หญิงที่มีความงดงาม เบิกบาน สนุกสนานร่าเริงเป็นเวลา จึงได้ชื่อว่าคุณนายตื่นสายเพราะว่าดอกไม้ชนิดนี้จะบานในช่วงสายและหุบหลังจากนั้น ซึ่งจะบานอีกทีในช่วงสายของอีกวัน แต่ไม่ได้หมายความจะเป็นคนขี้เกียจ ตื่นสาย ถือเป็นความสวยงามในช่วงเวลาใดเวลาหนึ่ง นอกจากนี้ต้นคุณนายตื่นสายยังจัดเป็นไม้ดอกที่คนส่วนใหญ่นิยมปลูกเพื่อความเป็นสิริมงคล ส่งเสริมดวงชะตาอีกด้วย โดยต้นคุณนายตื่นสายนั้นมักจะถูกเรียกสับสนกับต้นแพรเซี่ยงไฮ้ เนื่องจากมีลักษณะใกล้เคียงกัน อีกทั้งยังเป็นพืชในสกุลเดียวกันอีกด้วย
ควรปลูกบริเวณใดของบ้าน
คุณนายตื่นสายเป็นไม้ดอกที่ทนต่อความร้อนและความแห้งแล้ง ซึ่งเหมาะกับสภาพอากาศในประเทศไทย สามารถปลูกบริเวณใดก็ได้ในบ้าน แต่บริเวณนั้นจะต้องมีแสงแดดส่องถึง โดยเฉพาะแสงแดดในตอนเช้าที่จะทำให้ดอกคุณนายตื่นสายบานได้อย่างสวยงาม ซึ่งเหมาะกับบริเวณกลางแจ้ง ยิ่งถ้านำมาปลูกประดับไว้ในบริเวณหน้าบ้านก็จะทำให้บ้านมีความสวยงามมากยิ่งขึ้น หากจะปลูกเพื่อเสริมดวงชะตาควรปลูกในพื้นที่ที่ค่อนข้างโล่งและเป็นเนิน โดยเฉพาะเนินทางด้านทิศตะวันออกหรือซ้ายมือของบ้าน
ลักษณะของต้นคุณนายตื่นสาย
ลักษณะของลำต้น คุณนายตื่นสายเป็นไม้คลุมดิน โดยมีลำต้นที่อวบน้ำสีม่วงแดงแผ่ทอดเลื้อยไปตามผิวดิน ไม้ดอกในสกุลนี้ส่วนใหญ่เป็นไม้พุ่มเตี้ย การเจริญเติบโตค่อนไปทางเลื้อย โดยจะเลื้อยโตเป็นพุ่มขนาด 5-20 เซนติเมตร
ใบ ใบเดี่ยว เรียงสลับ ใบมีลักษณะเป็นรูปไข่กลับแกมรูปรี สีเขียวอ่อนเป็นมัน โดยมีความกว้าง 1-2 เซนติเมตร และยาว 2-3 เซนติเมตร ปลายใบแหลม โคนใบสอบ ขอบใบเรียบ แผ่นใบอวบน้ำ ผิวใบด้านบนมีสีเขียวอ่อนถึงเขียวเข้ม บางพันธุ์มีขอบใบขลิบสีแดง
ดอก ดอกคุณนายตื่นสายจะมีหลายสี เช่น สีขาว ชมพู แดง เหลือง ส้ม เป็นต้น โดยจะออกเป็นดอกเดี่ยวตามซอกใบหรือปลายกิ่ง กลีบดอกมีทั้งชั้นเดียวและดอกซ้อนหลายสี มีความบอบบาง ขอบกลีบดอกหยักเป็นคลื่น ซึ่งจะบานเมื่อได้รับแสงแดดในยามเช้า ดอกบานเต็มที่จะกว้าง 1-1.5 เซนติเมตร ขึ้นอยู่กับพันธุ์ มักบานเพียงวันเดียวแล้วเหี่ยวแห้งร่วงหล่นไป แต่จะออกดอกตลอดทั้งปี
ผล ผลของคุณนายตื่นสายจะมีลักษณะเป็นผลแห้งแตก ซึ่งมีเมล็ดจำนวนมาก โดยเมล็ดส่วนนี้สามารถนำไปขยายพันธุ์ต้นคุณนายตื่นสายให้เพิ่มขึ้นได้
สายพันธุ์ที่นิยม
คุณนายตื่นสายญี่ปุ่น (Japanese rose)
มีถิ่นกำเนิดที่ประเทศเม็กซิโก โดยคุณนายตื่นสายญี่ปุ่นจะเป็นไม้อวบน้ำชนิดหนึ่งที่มีลักษณะใกล้เคียงกับคุณนายตื่นสาย หรือแพรเซี่ยงไฮ้ แต่อยู่คนละวงศ์กัน ซึ่งลักษณะของคุณนายตื่นสายญี่ปุ่นนี้ลำต้นจะทอดเลื้อยไปตามผิวดินหรือคลุมดิน เป็นไม้ที่ชอบแสงแดดจัด ใบเป็นใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่กลับกลมมน กว้าง 0.5-1 เซนติเมตร ยาว 1-2 เซนติเมตร ปลายมน โคนมน ขอบเรียบ แผ่นใบสีเขียว ปลายใบสีม่วง หากได้รับแสงแดดดีใบจะเป็นสีม่วงหรือสีแดงสวยงาม แต่ถ้าหากได้รับแสงแดดไม่เพียงพอใบจะเป็นสีเขียวไม่สวย ส่วนดอกนั้นจะมีลักษณะเป็นกลีบเลี้ยงเดี่ยว ออกตามปลายกิ่ง สีชมพูบานเย็น ขอบกลีบหยักเป็นคลื่น หากเลี้ยงไว้หลาย ๆ ต้น เวลาออกดอกจะดูสวยงามมาก ๆ
วิธีปลูกคุณนายตื่นสาย
- สามารถนำต้นคุณนายตื่นสายมาปลูกลงดินได้ ซึ่งบริเวณที่ปลูกควรอยู่กลางแจ้งและสามารถรับแสงแดดได้ทั้งวัน ดินที่ปลูกควรเป็นดินทรายหรือดินร่วนปนทรายจะเหมาะกับการปลูกคุณนายตื่นสายมากที่สุด ขั้นตอนแรกพรวนดินเพื่อให้สามารถปักต้นลงไปได้ง่าย หรือจะหาไม้ขนาดเล็กแทงลงไปในดินก่อนเพื่อนำร่อง
- เมื่อตัดต้นคุณนายตื่นสายมาแล้วก็นำกิ่งใส่ลงไปในรูที่ทำไว้ หลังจากนั้นก็กลบดินปิด (ไม่ควรปักกิ่งให้ชิดกันมากเพราะจะทำให้ดอกไม่โตมาก)
- หลังจากปลูกเสร็จให้รดน้ำ
- นอกจากวิธีปักกิ่งลงดินแล้วต้นคุณนายตื่นสายยังมีเมล็ดด้วย ซึ่งสามารถนำเมล็ดมาขยายพันธุ์ได้เช่นกัน โดยการเก็บเมล็ดออกมาและเพาะลงในกระถางก่อน เมื่อต้นเริ่มโตแล้วก็สามารถย้ายไปปลูกลงดินได้
วิธีการดูแล
- แสงแดด คุณนายตื่นสายเป็นพืชที่ชอบแสงแดด โดยเฉพาะแสงแดดในยามเช้าที่จะทำให้ดอกคุณนายตื่นสายบานอย่างสวยงาม ดังนั้นควรปลูกคุณนายตื่นสายไว้ในบริเวณที่แสงแดดสามารถส่องถึงจะทำให้ต้นเจริญเติบโตและดอกบานอย่างสวยงาม
- น้ำหลังปลูกคุณนายตื่นสายควรรดน้ำให้ชุ่มแต่ไม่แฉะ ซึ่งไม่จำเป็นต้องรดน้ำบ่อยครั้งก็ได้ เพราะคุณนายตื่นสายเป็นไม้ดอกที่ชอบแสงแดดและทนต่อความแห้งแล้ง ดังนั้นควรรดน้ำเป็นครั้งคราว วันละครั้งก็เพียงพอแล้ว ไม่ต้องรดจนดินแฉะและมีน้ำขัง เพราะคุณนายตื่นสายชอบดินที่สามารถระบายน้ำได้ดี หากมีน้ำขังอาจทำให้ต้นเน่าได้
- ดิน โดยปกติแล้วคุณนายตื่นสายจะชอบดินทรายหรือดินปนทราย ไม่ชอบแฉะ จึงทนต่อความแห้งแล้งได้ดีกว่าแฉะ เพราะฉะนั้นจึงจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องเตรียมดินที่มีการระบายน้ำได้ดี
- ปุ๋ย ุึงแม้ว่าต้นคุณนายตื่นสายจะเจริญเติบโตได้ง่าย ไม่จำเป็นต้องดูแลเอาใจใส่มากนัก แต่ก็ควรใส่ปุ๋ยเร่งดอกประมาณเดือนละครั้ง เช่น ปุ๋ยสูตร 18-46-0 หรือ 16-20-0 แต่ไม่ควรใส่ปุ๋ยมากเกินไปเพื่อป้องกันต้นคุณนายตื่นสายตาย
ประโยชน์และสรรพคุณต่าง ๆ
- สามารถปลูกคุณนายตื่นสายเป็นไม้ดอกประดับระดับล่างในแปลงจัดสวนหรือปลูกในกระถางได้
- สามารถปลูกคุณนายตื่นสายเป็นพืชคลุมดินเพื่อป้องกันการกัดเซาะพังทลายของหน้าดิน
- สามารถปลูกคุณนายตื่นสายเพื่อล่อแมลงสำหรับผสมเกสรของพืชทางการเกษตรได้
- ดอกคุณนายตื่นสายสามารถนำมาสกัดเป็นสารสีสำหรับระบายสีภาพได้
- ดอกคุณนายตื่นสายสามารถนำมาสกัดเป็นสีย้อมผ้าหรือนำมาต้มย้อมผ้าได้
- ตระกูลท่านเจ้าพระยาอภัยภูเบศรเรียกว่า “ผกาโมงด๊อบ” แปลว่า ดอกไม้ตื่นสาย ซึ่งนิยมนำมาประกอบอาหารใช้ในงานบุญต่าง ๆ หรือนำมาขยี้ใส่น้ำจะได้สีตามดอกไม้ แล้วจึงใส่เมล็ดแมงลักลงไป ต่อมาเมล็ดแมงลักก็จะพองขึ้นและมีสีสันต่าง ๆ ดูสวยงาม ผสมกับน้ำตาลโตนดหรือน้ำตาลอ้อยใส่ในโอ่งไว้หลาย ๆ โอ่ง หากใครหิวก็จะมาตักกิน
- ในประเทศจีนใช้คุณนายตื่นสายเป็นส่วนประกอบในตำรับยารักษามะเร็ง
- คุณนายตื่นสายเป็นสมุนไพรที่ใช้ห้ามเลือดได้ดีจนตาหา หมอยาเมืองเลย เรียกว่า “ว่านจอด” ใช้ห้ามเลือด หยุดเลือด เวลาขวานถูก มีดฟัน จะนำทั้งลำทั้งใบมาขยี้หรือทุบแปะที่แผลจะช่วยให้เลือดหยุดเร็ว และไม่เป็นแผลเรื้อรัง
- หมอยาทางภาคใต้ใช้คุณนายตื่นสายกันมานานแล้ว โต๊ะจิและยายมือลอ มะแซเล่าว่าพ่อของท่านทั้งสองซึ่งเป็นหมอยาในสมัยนั้นใช้คุณนายตื่นสายบ่อยมากในการรักษาคนไข้ ตามตำรับซึ่งนำมาเผยแพร่ข้างท้ายนี้ โดยใช้แก้พิษไข้ต่าง ๆ ลดอาการปวดบวมของแผลต่าง ๆ ใช้ฟอกฝีแผลอักเสบมีน้ำหนอง รักษาแผลไฟไหม้น้ำร้อนลวก และที่สำคัญคือใช้รักษาไข้ชนิดหนึ่งที่เรียกว่า “ไข้แปลู” ซึ่งมีอาการชัก เซื่องซึม พูดจาไม่รู้เรื่อง บางคนถึงกับปากเบี้ยว คอเอียง หรือมีตำหนิในลักษณะต่าง ๆ เมื่อหายจากไข้ ซึ่งอาจเกิดจากความผิดปกติของระบบประสาท
- หมอยาพื้นบ้านในที่อื่น ๆ นิยมนำทั้งต้นมาต้มน้ำดื่ม แก้ช้ำในและทำให้เลือดลมเดินสะดวก แก้เจ็บคอ คอบวม ใช้ภายนอกรักษาฝี บาดแผลมีดบาด ไฟลวก ลมพิษ ผื่นคัน แมลงสัตว์กัดต่อย ส่วนใบใช้กินรักษาเลือดออกตามไรฟัน
- ฤทธิ์ทางยาของคุณนายตื่นสายมีการศึกษาวิจัยกันน้อยกว่าผักเบี้ยใหญ่ แต่ทั้งสองชนิดเป็นพี่น้องในตระกูลเดียวกัน จึงน่าจะมีโอสถสารไม่ต่างกันมากนักคือสารกลุ่มโพลีฟีนอล ฟลาโวนอยด์ และโพลีแซคคาไรด์ ซึ่งสารเหล่านี้มีฤทธิ์ต้านการอักเสบ ต้านอนุมูลอิสระ และเพิ่มภูมิคุ้มกัน จากการศึกษาทางเภสัชวิทยาพบว่าคุณนายตื่นสายมีฤทธิ์ทำให้ระบบน้ำเหลืองทำงานได้ดีขึ้น ภูมิคุ้มกันแข็งแรงขึ้น และมีฤทธิ์ต้านแบคทีเรีย ส่วนการศึกษาพิษเรื้อรังโดยการทดสอบสารสกัดด้วยน้ำจากคุณนายตื่นสาย นั้นไม่พบเป็นพิษแต่อย่างใด
- ดอกคุณนายตื่นสายสามารถนำมาปั่นทำเป็นน้ำสมุนไพร ใส่เกลือ และน้ำตาลเล็กน้อย จะได้น้ำแพรเซี่ยงไฮ้หลากหลายสี และมีสีสวยงาม
- ดอกคุณนายตื่นสายสามารถนำมาตากแห้งและบดสำหรับชงเป็นชาดื่มแก้อาการร้อนในได้
ราคาต่อต้นโดยประมาณ
ราคาของคุณนายตื่นสายโดยส่วนใหญ่จะขึ้นอยู่กับขนาดของภาชนะและจำนวนกิ่งของต้นคุณนายตื่นสาย โดยต้นคุณนายตื่นสายในถุงขนาด 2×5 นิ้ว ราคา 1.20 บาท, กระถาง 6 นิ้ว ราคา 15 บาท, กระถาง 8 นิ้ว ราคา 20 บาท และคุณนายตื่นสายที่อยู่ในกระถางขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ราคาเริ่มต้นจะอยู่ที่ 50 บาท
