ข่อยเป็นทั้งไม้ยืนต้น และเป็นพืชสมุนไพรที่มีสรรพคุณทางยามาตั้งแต่โบราณ เป็นต้นไม้ขวัญใจเด็กๆตามต่างจังหวัด เพราะ”ลูกข่อย” นั้นมีรสหวานรับประทานอร่อย และพบได้ทั่วไป ข่อยมีถิ่นกำเนิดแถวเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และในประเทศไทย พบขึ้นตามพื้นราบและป่าเบญจพรรณทั่วๆ ไป ลำต้นสูงประมาณ 10–20 เมตร จัดเป็นไม้เนื้อแข็งคงทนที่มีคุณค่าและประโยชน์ทั้งในการทำเครื่องอุปโภคอย่างเช่นการทำเป็นไม้ริมรั้วบ้านเพื่อป้องกันผู้บุกรุกรวมถึงมีความเชื่อว่าจะเกิดความเป็นสิริมงคลต่อผู้พักอาศัย ผลและใบข่อยยังถูกใช้เป็นตำรายาไทยโบราณมากมายหลายชนิดแต่ที่เป็นที่รู้จักกันดีคือสรรพคุณในการบำรุงเหงือกและฟันช่วยฆ่าเชื้อจุลินทรีย์แบคทีเรียในช่องปากได้เป็นอย่างดี
ความเชื่อของคนไทยเกี่ยวกับข่อย
ข่อย หรือที่คนโบราณมักเรียกว่า สนนาย เป็นไม้ยืนต้นที่ชาวไทยรู้จักกันดี เพราะข่อยนั้น ถือได้ว่า เป็นแปรงสีฟันในยุคแรกๆ ของประเทศไทยเลยทีเดียว คนโบราณเชื่อกันว่าหากบ้านใด ที่ปลูกต้นข่อยเอาไว้ภายในบริเวณบ้าน ก็จะมีความมั่นคงปลอดภัย และแคล้วคลาดจากอันตรายที่เกิดจากผู้ไม่หวังดี หรือศัตรูที่อาจทำอันตรายแก่สมาชิกภายในบ้าน และผู้คนในบ้านก็จะมีความแข็งแกร่ง อดทนได้ดีเยี่ยมอีกด้วย ซึ่งความเชื่อนี้ก็เกิดขึ้นเพราะต้นข่อยนั้น เป็นต้นไม้ที่แข็งแรงทนทาน มีอายุยืนหลายชั่วอายุคน และใบของมันยังนำมาโบกพัด เพื่อขับไล่สิ่งชั่วร้ายให้พ้นไปจากบ้านได้เช่นกัน และเพื่อความเป็นสิริมงคลจะนิยมปลูกต้นข่อยในวันเสาร์และปลูกไว้ทางทิศตะวันออก
ลักษณะของต้นข่อย
ต้นข่อย
จัดเป็นพันธุ์ไม้ยืนต้นขนาดเล็กถึงขนาดกลาง มีความสูงประมาณ 5-15 เมตร ลำต้นและกิ่งก้านค่อนข้างคดงอ มีปุ่มปมอยู่รอบ ๆ ต้นหรือเป็นพูเป็นร่องทั่วไป ซึ่งอาจจะขึ้นเป็นต้นเดียวหรือเป็นกลุ่ม เปลือกต้นมีสีเทาอ่อน บาง ขรุขระเล็กน้อย แตกเป็นแผ่นบาง ๆ และมียางสีขาวข้นเหนียวซึมออกมา แตกกิ่งก้านมีสาขามาก แตกกิ่งต่ำเป็นพุ่มทึบ
ใบข่อย
ลักษณะเป็นใบเดี่ยวเรียงสลับ มีขนาดเล็ก แผ่นใบมีสีเขียว เนื้อใบค่อนข้างหนากรอบ ผิวใบสากคล้ายกระดาษทรายทั้งสองด้าน ลักษณะใบคล้ายรูปรีแกมรูปไข่หัวกลับ โคนใบสอบ ปลายใบแหลม ขอบใบหยัก มีความกว้างประมาณ 2-3.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 4-7 เซนติเมตร
ดอกข่อย
ออกดอกเป็นช่อ มีสีขาวเหลืองอ่อน โดยจะออกปลายกิ่งตามซอกใบ ดอกเดี่ยวแต่รวมกันเป็นกระจุก ดอกเพศผู้และดอกเพศเมียจะอยู่ต่างดอกกัน
ผลข่อย
ผลสดมีลักษณะกลมสีเขียว ผลคล้ายรูปไข่ มีขนาดประมาณ 0.5 เซนติเมตร เมล็ดมีขนาดโตเท่ากับเมล็ดพริกไทย มีเนื้อเยื่อหุ้ม ส่วนผลแก่จะมีสีเหลืองใสและมีรสหวาน และเป็นที่ชื่นชอบของพวกนกเป็นอย่างมาก
ประโยชน์ของข่อย
ข่อยเป็นพืชสมุนไพรที่มีถิ่นกำเนิดอยู่ในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และถูกนำมาใช้ประโยชน์ทั้งในแง่การใช้เนื้อไม้เพื่อ ทำรั้ว หรือปลูกไว้เพื่อดัดปรับแต่งเป็นรูปต่าง ๆ ที่เรียกว่าไม้ดัด (ต้นข่อยดัด) เยื่อไม้นำมาใช้ทำกระดาษ ทำเป็นสมุดไทยหรือสมุดข่อยได้ ที่ในอดีตนิยมเรียกกันในชื่อว่า “สมุดข่อย” เพราะเป็นเนื้อไม้ที่มีความแข็งแรงคงทน เปลือกยังนำมาใช้ทำเชือกปอที่เหนียวและแข็งแรง
- ข่อยยังมียางชนิดพิเศษที่มีน้ำย่อยที่ชื่อว่า milk (lotting enzyme) มีประโยชน์ในการช่วยย่อยน้ำนม และยางชนิดนี้ยังสามารถนำมาใช้กำจัดแมลงแบบไม่เป็นอันตรายต่อคนได้
- กิ่งข่อยสามารถนำมาใช้แปรงฟันแทนการใช้แปรงสีฟันได้ และยังทำให้ฟันแข็งแรงอีกด้วย แต่ต้องนำมาทุบให้นิ่ม ๆ ก่อนนำมาใช้ เปลือกเมื่อนำมาต้มกับเกลือจะได้เป็นยาอมช่วยแก้รำมะนาดได้เห็นผลดี
- ข่อยยังเป็นพืชสมุนไพรที่มีสรรพคุณทางยาสูง โดยเปลือกและรากของต้นข่อยมีสรรพคุณช่วยบำรุงธาตุในร่างกาย ใช้เป็นยาบำรุงหัวใจ เมล็ดสามารถนำมารับประทานเป็นยาอายุวัฒนะได้ ช่วยกษัยทำให้เจริญอาหาร
- ข่อยยังเป็นส่วนผสมสำคัญในยาฆ่าเชื้อและยารักษาโรคผิวหนัง โดยเปลือกใช้ทาริดสีดวง ช่วยรักษาแผลได้ ช่วยฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ ช่วยแก้พยาธิผิวหนัง
วิธีการปลูก และ ดูแลการปลูก
ขยายพันธุ์
ขยายพันธุ์ ด้วยการเพาะเมล็ด ปักชำ ซึ่งวิธีที่นิยมและได้ผลดีคือการปักชำ หรือจะขุดล้อมจากธรรมชาติมาปลูกเลี้ยงก็ได้ แต่ควรมีขนาดลำต้นไม่เกิน 3 เซนติเมตร เพราะหากโตกว่านี้จะเลี้ยงรอดยาก
การปลูกลงดิน
ควรเตรียมหลุมปลูกขนาด 50 x 50 x 50 เซนติเมตร
ดิน
ควรใช้ปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยหมัก ผสมกับ ดินร่วน ในอัตรา 1 : 2 เพื่อใช้เป็นดินผสมปลูก หากปลูกใส่กระถางควรใช้กระถางทรงสูงขนาด 12–24 นิ้ว ใช้ปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยหมัก : ดินร่วนอัตรา 1 : 1 ผสมดินปลูก และควรเปลี่ยนกระถางทุก ๆ 2–3 ปี หรือตามการเจริญเติบโตของต้นข่อย ควรมีการตัดแต่งกิ่งอยู่เป็นประจำอย่างน้อย 2 เดือนครั้งเพื่อให้ยอดใหม่แตกออกเป็นพุ่มสวยงาม
การดูแลรักษา
แสง
ต้องการแสงแดดจัดหรือกลางแจ้ง
น้ำ
ต้องการน้ำปานกลาง ควรให้น้ำ 5–7 วัน/ครั้ง
ดิน
ดินร่วนซุย
ปุ๋ย
ใช้ปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยหมัก อัตรา 1–2 กิโลกรัมต่อต้น ใส่ปีละ 4–5 ครั้ง
โรคและศัตรูพืชที่มักเกิดในต้นข่อย
ต้นข่อยเป็นต้นไม้เลี้ยงง่าย ทนแล้งได้ดี ไม่ต้องการการดูแลมาก เป็นต้นไม้ที่มีโครงร่างแข็งแรงคงทน อีกทั้งยังมีน้ำยางชนิดพิเศษที่มีน้ำย่อยที่ชื่อว่า milk (lotting enzyme) จึงช่วยป้องกันแมลงทำให้แมลงต่างๆ ไม่ค่อยชอบอยู่ใกล้ ทั้งยังไม่ค่อยมีศัตรูพืชเนื่องจากใบค่อนข้างสากและแข็งทนถึกต่อการกัดกินของแมลงชนิดต่างๆ จึงไม่มีความจำเป็นต้องใช้ยาหรือสารที่ช่วยยับยั้งหรือขจัดแมลงในการปลูก
สายพันธุ์ข่อยข่อย
ข่อย พบขึ้นอยู่ทั่วไปในประเทศอินเดีย ศรีลังกา ภูฏาน บังกลาเทศ จีนตอนใต้ พม่า ภูมิภาคอินโดจีนและมาเลเซีย ฟิลิปปินส์ ในประเทศไทยเอง ข่อยสามารถพบได้ทุกภาค มักขึ้นตามชายป่า ที่โล่ง หรือบนเขาหินปูน ที่ความสูงถึงประมาณ 700 เมตร จากระดับน้ำทะเล และมีสายพันธุ์เดียวคือข่อยที่ขึ้นเองตามธรรมชาติ
ส่วน ข่อยอีกชนิดที่ นิยมนำมาใช้เป็นเครื่องยาสมุนไพร โดยเฉพาะเรียกชื่อว่า ข่อยดำ ซึ่งมีสรรพคุณ แก้มะเร็ง แก้โรคไต แก้พิษสัตว์กัดต่อย เช่น พิษงูเห่า งูกะปะ งูจงอาง พิษตะขาบ พิษผึ้ง ต่อ แตน มดคันไฟ มดตะนอย แมงมุม และมีสรรพคุณแก้น้ำเหลืองเสีย มีผู้ป่วยโรคไตที่ต้องฟอกเลือดทุกสัปดาห์ช่วยให้ค่าผลเลือดดีขึ้น วิธีการใช้ให้ นำใบข่อยดำไปต้มน้ำรับประทาน 8-10 ใบ ต่อน้ำ 1ลิตร ดื่มแทนน้ำ เคี้ยวใบสด 2-5 ใบและดื่มน้ำตาม หรือใช้ใบสดขยี้ใส่แผล หรือคั้นน้ำดื่ม ก่อนอาหาร วันละ 1 ครั้ง
คุณประโยชน์ของต้นข่อย
- ผล จะมีน้ำมันระเหย 1-1.4% ไขมัน 26% และในน้ำมันนี้จะประกอบด้วยสารพวก เทอปีน (terpenes) อยู่หลายชนิด และพวกเจอรานิออล (geranilo) พวกแอลกอฮอล์การบูน (camphor) ฯลฯ และนอกจากนี้ยังมีน้ำตาลอ้อย (sucrose) น้ำตาลผลไม้ (fructose) น้ำกลูโคส
- ทั้งต้น มีสารพวก ลินาโลออล (linalool โนนานาล (nonanal) ดีคาลนาล (decanal) และวิตามินซี 92-98 มก.%
- เมล็ด จะมีสารประกอบพวกไนโตรเจน 13-15% และสารอนินทรีย์ 7% มีน้ำมันระเหย 1% ซึ่งมีสารส่วนใหญ่ในน้ำมันระเหยนั้นเป็น d-linalool ประมาณ 70%
ราคาจำหน่ายของต้นข่อย
สำหรับต้นข่อยกิ่งชำในกระถางจะมีราคาจำหน่ายอยู่ที่ ต้นละ 100-200 บาท
