ต้นถ่อน ชื่อภาษาอังกฤษ White siris, Sit
ต้นถ่อน ชื่อวิทยาศาสตร์ Albizia procera (Roxb.) Benth.
ชื่อวงศ์ FABACEAE หรือ LEGUMINOSAE
ชื่ออื่น ๆ พระยาฉัตรทัน ส่วน (เชียงใหม่, เลย), ถ่อน ถินถ่อน นมหวา นุมหวา ทิ้งถ่อน (ภาคกลาง), ควะ เยกิเด๊าะ (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน), เชอะบ้อง ซะบ้อง แซะบ้อง เซะบ้อง เส่บ้อง (กะเหรี่ยง-กาญจนบุรี) เป็นต้น
ต้นถ่อน เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางถึงขนาดใหญ่ ผลัดใบ สูง 15-30 เมตร เส้นรอบอก 35 ซม. ลำต้นเปลามัก โค้ง เรือนยอดเป็นพุ่มกลมโปร่ง ขณะที่แตกใบอ่อนเรือนยอดจะออกสีแดงเรื่อๆ หรือสีน้ำตาลอม แดง มีการแตกกอค่อนข้างดี เปลือกสีขาวอมเขียวและมีรอยด่างสีน้ำตาลเป็นแผ่นๆ ทั่วลำต้น
ถิ่นกำเนิดและการกระจายพันธุ์
ถ่อน หรือทิ้งถ่อน มีถิ่นกำเนิดในเอเชียเขตร้อนและกึ่งเขตร้อนไปจนถึงควีนส์แลนด์ เป็นพันธุ์ไม้ที่พบอยู่ในอินเดีย หิมาลัย พม่า ผ่านเอเซียตะวันออกเฉียงใต้ไปยังปาปัวนิวกินี และออสเตรเลียตอนเหนือ ชอบขึ้นบริเวณดินตะกอนใกล้ลำธารหรือที่ดินลึกมีความชุ่มชื้น มีการนำไปปลูกในสวนหรือริมถนน ในประเทศไทยพบขึ้นในป่าเบญจพรรณ และป่าทุ่งตอนลุ่มในภาคกลางทั่วๆ ไป และกระจัดกระจายในภาคเหนือ ตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคตะวันออก ส่วนภาคตะวันออกเฉียงใต้ ชอบขึ้นเป็นกลุ่มๆ ห่างๆ กันบนภูเขาที่สูงประมาณ 500-1000 เมตร
ลักษณะทั่วไป
- ลักษณะต้นถ่อน จัดเป็นไม้ยืนต้น มีความสูงของต้นประมาณ 20-30 เมตร ลำต้นแตกกิ่งก้านต่ำและโปร่ง ลำต้นเปลาตรง ทรงพุ่มเป็นเรือนยอด ตามกิ่งอ่อนและยอดอ่อนมีขนปกคลุมเล็กน้อย ต้นแก่เป็นสีเทาถึงสีน้ำตาล เปลือกต้นมีรอยด่างเป็นสีน้ำตาลกระจาย
- ใบถ่อน ใบเป็นใบประกอบแบบขนนกสองชั้น ออกเรียงสลับกัน ช่อใบย่อยยาวประมาณ 20-40 เซนติเมตร เหนือโคนก้านมีต่อมขนาดปลายก้าน มีต่อมเป็นรูปร่างกลมนูน ก้านใบมีขนปกคลุมเล็กน้อย มีใบย่อยประมาณ 5-12 คู่ ลักษณะของใบเป็นรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน หรือเป็นรูปไข่กลีบ หรือรูปขอบขนาน หรือรูปรี ปลายใบมนหรือเว้าเล็กน้อย โคนใบมนหรือเบี้ยว ส่วนขอบใบเรียบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 0.75-2.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 2-6 เซนติเมตร แผ่นใบมีขนทั้งสองด้าน บ้างว่าหลังเรียบ ส่วนท้องใบมีขนสั้นปกคลุม ส่วนก้านใบย่อยยาวประมาณ 0.5-1 มิลลิเมตร
- ดอกถ่อน ออกดอกเป็นช่อกระจุกแน่นตามซอกใบและที่ปลายกิ่ง โดยช่อดอกจะเกิดเป็นกลุ่มบนก้านช่อรวม กลุ่มละประมาณ 2-5 ช่อ ก้านช่อดอกยาวประมาณ 1-2 เซนติเมตร ในแต่ละช่อดอกจะมีดอกย่อยประมาณ 15-25 ดอก ดอกย่อยไม่มีก้านดอก หรือมีแต่สั้นมาก ดอกเป็นสีขาวมีกลีบดอก 5 กลีบ เกสรขาวแกมสีเหลืองอ่อน ติดกันเป็นหลอดยาวประมาณ 4-5 มิลลิเมตร ผิวเรียบ ปลายแยกเป็นแฉก 5 แฉก มีลักษณะเป็นรูปไข่ปลายแหลม ยาวประมาณ 1.5-2 มิลลิเมตร ปลายกลีบดอกมีขนเล็ก ๆ ดอกมีเพศผู้จำนวนมาก โคนก้านชูอับเรณูเชื่อมติดกันเป็นหลอดล้อมรอบเกสรเพศเมีย หลอดยาวประมาณ 2-3 มิลลิเมตร ก้านชูอับเรณูเป็นสีเหลืองอ่อน ปลายก้านเป็นสีเขียวอ่อน ยาวประมาณ 1-1.5 เซนติเมตร อับเรณูมีสีขาวแกม ส่วนกลีบเลี้ยงดอกมี 5 กลีบติดกันเป็นรูปถ้วยยาวประมาณ 2-3 มิลลิเมตร สีเขียวผิวเรียบขอบถ้วยแยกเป็นแฉก 5 แฉก ลักษณะเป็นรูปสามเหลี่ยมยาวประมาณ 0.8-1 มิลลิเมตร ดอกมีเกสรเพศผู้เป็นเส้นสีขาว
- ผลถ่อน ออกผลเป็นฝักแบน มีขนาดกว้างประมาณ 2-3 เซนติเมตรและยาวประมาณ 10-20 เซนติเมตร ฝักเมื่อแห้งแล้วจะเปลี่ยนเป็นสีน้ำตาล ภายในฝักมีเมล็ดประมาณ 6-12 เมล็ด เมล็ดเป็นสีน้ำตาล มีลักษณะแบนรี มีขนาดกว้างประมาณ 4 มิลลิเมตรและยาวประมาณ 6-7 มิลลิเมตร
การปลูกต้นถ่อน
การขยายพันธุ์นิยมใช้เมล็ดเพาะ โดยการหว่านหรือเพาะเมล็ดใน 1 กิโลกรัมจะมีเมล็ดอยู่จำนวน 20,000–30,000 เมล็ด วิธีปฏิบัติในการเพาะเมล็ด เทน้ำร้อนจัดลงไปในภาชนะที่ใส่เมล็ด ปล่อยไว้ให้เย็นข้ามคืน หว่านเมล็ดในแปลงเพาะ เมื่อเมล็ดงอกมีใบ 2-3 ใบ ย้ายไปลงถึงเพาะกล้า หรือหยอดเมล็ดในถุงเพาะโดยตรง หลังจากนั้นประมาณ 2 เดือนก็สามารถย้ายไปปลูกในแปลงได้ นอกจากนี้ยังสามารถขยายพันธุ์ไม้ถ่อนได้โดยการใช้วิธีการตอนกิ่ง การปักชำเหง้า ถ่อนสามารถขึ้นได้ในที่หน้าดินที่เป็นชั้นหินตื้นและทนแล้งได้ดีแต่ไม่ทนต่ออากาศหนาวจัด และที่สูง ๆ ในสภาพธรรมชาติจะพบขึ้นอยู่ในที่ที่สูงจากระดับน้ำทะเล 200-800 เมตร ดังนั้นในการเลือกพื้นที่ปลูกไม้ถ่อนจึงต้องพิจารณาถึงปัจจัยดังกล่าวด้วย
การดูแลรักษา
หลังจากปลูกไม้ถ่อนไปแล้วก็จะต้องมีการดูแลรักษาพร้อมที้งมีสิ่งที่ควรปฏิบัติเช่นเดียวกับการปลูกไม้ป่าชนิดอื่นตั้งแต่การกำจัดวัชพืช การปลูกซ่อมต้นไม้ที่ตาย การใส่ปุ๋ย การทำแนวป้องกันไฟ การป้องกันเรื่องโรคพืชและแมลงศัตรูพืช การลิดและการตัดแต่งกิ่งซึ่งสามารถตัดแต่งเพื่อใช้ประโยชน์จากใบและกิ่งของไม้ถ่อนได้ ส่วนมากจะมีการปลูกไม้ถ่อนเป็นไม้ริมทาง
ประโยชน์และสรรพคุณ
การใช้ประโยชน์ของไม้ถ่อน โดยมากจะอยู่ในรูปของการใช้ประโยชน์จากเนื้อไม้เนื่องจากเนื้อไม้มีความเหนียว แข็งแรงทนทาน และชักเงาได้ดี สามารถนำมาใช้ในการก่อสร้างบ้านเรือน ใช้ทำเฟอร์นิเจอร์ ใช้ในงานแกะสลัก ทำเครื่องมือเกษตร เช่น ด้ามจอบ ครกตำข้าว ฯลฯ หรือใช้ทำล้อเลื่อน กระเดื่อง ฟันสีข้าว ถังไม้ ทำรถ เรือแจว เรือพาย พาย กรรเชียง ฟืนถ่าน เป็นต้น เปลือกให้น้ำฝาดใช้ฟอกหนัง ใบอ่อน ยอดอ่อน และดอกอ่อนสามารถนำไปลวกหรือต้มรับประทานเป็นผักร่วมกับน้ำพริกได้ ใบมีรสเฝื่อนเมา นำมาเผาไฟผสมกับน้ำใบยาสูบฉุน ๆ และน้ำปูนขาว ใช้เป็นยาฉีดฆ่าตัวสัตว์ หนอน และแมลง ต้นทิ้งถ่อนเป็นไม้ตระกูลถั่ว จึงมีการนำมาใช้ปลูกในแปลงวนเกษตร โดยการปลูกร่วมกับพืชเกษตรกรรมอื่น ๆ และยังมีการนำไปปลูกไว้ตามสวนหรือริมถนนอีกด้วย และต้นถ่อนยังมีสรรพคุณเป็นสมุนไพรอีกมากมาย เช่น เปลือกใช้ต้มกับรากมะตูมเป็นยาอายุวัฒนะ แก่นใช้เป็นยาบำรุงกำลัง เปลือกต้นช่วยบำรุงธาตุในร่างกาย แก้ธาตุพิการ ใช้เป็นยาแก้กษัย แก้ลมกษัย เป็นต้น
