สวนเซน (Japanese dry garden) เป็นการจัดสวนที่มีจุดกำเนิดตามแนวคิดของชาวญี่ปุ่นที่ต้องการความเรียบง่าย การยึดมั่นซึ่งความสงบ สันโดษหรือการจัดวางที่ดูแล้วให้ความรู้สึกน้อยแต่มาก โดยแนวคิดนี้ได้รับอิทธิพลมาจากความเชื่อเรื่องการรวมเป็นหนึ่งของจิตวิญญาณจากศาสนาชินโตในศาสนาพุทธและลัทธิเซน ซึ่งจะให้ความสำคัญกับการอยู่ร่วมกับธรรมชาติ
ปัจจุบันคนไทยจะเรียกสวนชนิดนี้ว่า ‘สวนแห้ง’ หรือสวนหิน (枯山水) เพราะองค์ประกอบหลัก ๆ ที่สวนต้องมีนอกจากต้นไม้ คือ หิน กรวด หรือทราย ทำให้การจัดจัดสวนแนวนี้มีเอกลักษณ์และแสดงถึงความเป็นญี่ปุ่นได้อย่างดีเลย เรามักพบสวนแบบนี้อยู่ตามวัดวาอาราม หรือตามบ้านเรือนของชาวญี่ปุ่น เพราะฉะนั้นวันนี้ Kaset today จะพาทุกคนไปทำความรู้จักกับสวนเซนญี่ปุ่นนี้ให้มากขึ้น มาดูกันว่ามีอะไนน่าสนใจบ้าง
ลักษณะของสวนเซนญี่ปุ่น
สำหรับคนที่อยากรู้ว่าการจัดสวนเซนของญี่ปุ่นที่เรียกได้ว่ามีเอกลักษณ์เฉพาะตัวจะสามารถสังเกตได้อย่างไรหรือมีอะไรที่บ่งบอกว่าเป็นสวนชนิดนี้ อย่างที่เราได้กล่าวไปข้างต้นว่าสวนชนิดนี้จะใช้กรวดหรือทรายในการปูพื้น ซึ่งการใช้กรวด หนิ ทรายต่าง ๆ มาปูพื้นสวนแบบนี้เพื่อใช้สื่อถึงทะเลหรือมหาสมุทร เน้นให้มีพื้นโล่งกว้างตรงกลางและมีจุดเด่นสำคัญเป็นการวาดลวดลายบนผืนทรายให้เป็นสัญลักษณ์ของทะเล มหาสมุทร แม่น้ำ หรือทะเลสาบ เมื่อเรามองกว้าง ๆ ก็จะเห็นเป็นภาพลวงตาคล้ายคลื่นระลอกน้ำ สร้างเส้นกระแสน้ำที่ลื่นไหล เป็นการเล่นระดับของพื้นที่ให้ดูมีมิติ ลึก-สูงอยู่ทุกจุด
นอกจากการปูพื้นด้วยหินทรายแล้ว ก็ยังต้องมีหินก้อนใหญ่หรือเล็กตั้งไว้ตามส่วนต่าง ๆ ของสวน มีการตกแต่งสวนด้วยต้นไม้นานาชนิด แต่พันธุ์ไม้ที่เลือกใช้กับสวนนี้จะต้องคัดสรรตามสีสัน ขนาดหรือทรวดทรงที่เหมาะสมเพื่อภูมิประเทศของญี่ปุ่นที่เป็นภูเขาหรือสะท้อนการอยู่อาศัยบนพื้นที่ที่เป็นเกาะ
องค์ประกอบของการจัดสวนเซนแบบญี่ปุ่นดั้งเดิม
ถ้าใครที่เริ่มสนใจอยากจะลองจัดสวนเซนแบบญี่ปุ่นขึ้นมาบ้างแล้ว ก็ต้องทำความเข้าใจก่อนว่าถึงจะเป็นสวนที่ไม่มีความยุ่งยากซับซ้อนอะไร แต่ก็มีองค์ประกอบหลัก ๆ ที่จะต้องมีในการจัดสวนประเภทนี้และเป็นสิ่งที่ต้องละเมียดละไมในการสรรหาเช่นกัน เพราะฉะนั้นเรามาดูกันว่ามีองค์ประกอบอะไรสำคัญ ๆ ในการจัดสวนเซนบ้าง
1. กรวดหรือทราย
อย่างที่ได้บอกไปว่าสวนเซนญี่ปุ่นจะขาดกรวดหรือทรายไปไม่ได้เลย เพราะโดยพื้นฐานแล้วจะต้องใช้ในการปูพื้นสวน เพื่อปรับให้พื้นที่ดูสว่างและกว้างขวางขึ้น กรวดหรือทรายจะใช้แทนความรู้สึกของน้ำแม่น้ำ มหาสมุทร เพื่อให้ผู้อยู่อาศัยรู้สึกถึงความสงบร่มเย็นขึ้น
2. หินหรือเนินหิน
อีกหนึ่งองค์ประกอบสำคัญที่จะช่วยเพิ่มมิติให้กับสวนเซนคือหิน หรือเนินดิน โดยส่วนใหญ่จะนิยมปลูกมอสให้ขึ้นปกคลุม ให้เป็นเสมือนภูเขาสีเขียวที่บ่งบอกถึงความอุดมสมบูรณ์ของญี่ปุ่นซึ่งเป็นประเทศที่รายล้อมไปด้วยภูเขา อีกทั้งยังสื่อถึงความสดชื่น ความสบาย หรือความสงบอันผาสุข
3. น้ำ
ถึงแม้ว่าสวนเซนญี่ปุ่นจะถูกออกแบบมาเพื่อเป็นสวนหินและใช้องค์ประกอบส่วนใหญ่ในเชิงสัญลักษณ์มากกว่าจะใช้น้ำจริง ๆ แต่การหาบ่อน้ำหรือสระน้ำเล็ก ๆ มาไว้ในสวนก็นับว่าเป็นสิ่งที่ช่วยเป็นส่วนเติมเต็มความชุ่มชื้นและเพิ่มชีวิตชีวาให้กับสวนของเราได้ อาจจะเป็นการติดตั้งน้ำตกจำลอง บ่อน้ำ ธารน้ำ หรือน้ำพุที่สะท้อนความเชื่อเกี่ยวกับการไหลเวียนของสรรพสิ่งต่าง ๆ เป็นวิธีเสริมสิริมงคลอีกแบบตามความเชื่อของคนเอเชียด้วย
4. ของตกแต่ง
นอกเหนือจากกรวด หิน ดิน ทรายหรือน้ำที่กล่าวมาก่อนหน้านี้แล้ว เพื่อให้สวนเซนของเราออกมาเป็นสไตล์ญี่ปุ่นขนานแท้ การมีของตกแต่งที่ทำจากไม้ หิน หรือวัสดุธรรมชาติมาแต่งเติมในสวนก็จะทำให้ออกมาดูสมบูรณ์แบบมากขึ้น เช่น การหาอาคารขนาดเล็ก ระเบียงหิน สะพานหิน โคมไฟจากหิน สึกิยะมะ (เนินเทียม) หรือจะเป็นรั้วไม้ไผ่ มาจัดวางให้ดูมีมิติมากขึ้นไม่เป็นสวนที่แห้งจนเกินไปก็นับว่าเป็นสิ่งสำคัญที่ขาดไม่ได้เลยทีเดียว
5. ต้นไม้
แน่นอนว่าการจัดสวนถึงจะเป็นสวนหินแต่ก็ขาดองค์ประกอบหลักอย่างต้นไม้ไปไม่ได้ โดยส่วนใหญ่แล้วการจัดสวนเซนจะไม่นิยมใช้ต้นไม้เยอะ ๆ เพราะจะบดบังทัศนียภาพของสวนที่ต้องการให้เป็นพื้นที่โล่งกว้าง จึงมักจะเลือกต้นไม้ที่เป็นประธานสวนแค่ 1 – 2 ต้น จากนั้นก็ตกแต่งด้วยไม้พุ่มเตี้ย ไม้คลุมดินแทนหรือไม้ดอกไม้ประดับที่ให้สีสันฉูดฉาดเล็กน้อย เพื่อช่วยให้สวนเซนดูมีชีวิตชีวาขึ้น รวมทั้งนิยมใช้ “บอนไซ” ซึ่งเป็นการนำต้นไม้บางชนิดมาดัด ตัดแต่งให้มีทรวดทรงที่สวยงามดูแล้วให้ความเป็นญี่ปุ่นขนานแท้
แนะนำ 7 พันธุ์ไม้ที่ใช้จัดสวนเซนญี่ปุ่น
เพื่อให้การจัดสวนเซนสำหรับมือใหม่ทุกคนไม่ดูยากจนเกินไป การเลือกพันธุ์ไม้มาปลูกจึงจำเป็นต้องมีทิศทางในการเลือกหาหรือจัดสรรมาปลูก ดังนั้น เราจึงอยากมาแนะนำ 10 พันธุ์ไม้ที่ใช้ในการจัดสวนเซนตามแบบญี่ปุ่นดั้งเดิม มาดูกันว่ามีต้นไม้อะไรน่าสนใจบ้าง
1. มอส
ด้วยความที่การจัดสวนเซนญี่ปุ่นเป็นการจัดสวนแบบแห้ง ใช้หินในการตกแต่ง ดังนั้น พืชที่ขาดไม่ได้เลยก็คือ มอส เป็นพืชคลุมดินที่ชื่นชอบและเติบโตได้ดีในพื้นที่ชุ่มชื้น ทำเลในการปลูกต้องอยู่ในจุดที่มีแสงแดดส่องถึงพอสมควร ลองปลูกไว้บนเนินดินเล็ก ๆ เพื่อให้มีที่ยึดเกาะไม่นานมอสก็จะกระจายไปทั่วพื้นดินบริเวณที่ปลูก แต่ต้องรักษาสภาพดินให้ชุ่มชื้นเสมอ จะช่วยเติมเต็มสีสันอันเขียวชอุ่มให้กับสวนของเราสื่อถึงความอุดมสมบูรณ์ที่ลงตัวเลยทีเดียว
2. หญ้าหนวดปลาดุก
น้อยคนที่จะรู้จักหรือใช้หญ้าหนวดปลาดุกในการปูพื้นแล้วจะดีกว่าการใช้หญ้าทั่ว ๆ ไป เพราะคุณสมบัติของหญ้าชนิดนี้จะเป็นกอเล็ก ๆ ปลูกให้ขึ้นเป็นหย่อม ๆ ได้และทนทานต่อการเหยียบย่ำได้ดีมาก คนที่จัดสวนเซนมักจะปลูกหญ้าชนิดนี้ให้แซมตามหินหรือเนินหิน เพราะเมื่อมองโดยภาพรวมแล้วจะทำให้พื้นที่นั้นไม่ดูแห้งหรือโล่งจนเกินไป
3.สนใบพาย
ถ้าจะให้นึกถึงไม้ประธานในการจัดสวนเซนสไตล์ญี่ปุ่น สนใบพาย เป็นต้นที่นิยมปลูกมาก ๆ ด้วยลักษณะใบอันเป็นที่ดูสวยงามเป็นไม้ขนาดกลาง ๆ ที่มีใบเรียวยาวเป็นช่อดูสวยงาม ต้นนี้คนญี่ปุ่นมักนำไปดัดลำต้นและกิ่งให้กลายเป็นบอนไซ เพื่อให้ดูสวยงามและเหมาะกับพื้นที่ที่จะปลูก สามารถปลูกได้ในดินทั่วไปและยิ่งเจริญเติบโตได้ดีในดินร่วนซุย ชอบน้ำน้อยและยังทนแล้งได้ดีด้วย
4. ต้นสน
สำหรับต้นสนเป็นไม้แต่งสวนที่สามารถใช้ได้กับสวนทุกสไตล์และก็ไม่เว้นสวนสไตล์ญี่ปุ่นเช่นกัน โดยการจัดสวนเซนส่วนใหญ่จะใช้ไม้ประดับที่ต้นเป็นพุ่มไม่สูงมาก เน้นต้นที่มีฟอร์มสวยเป็นเอกลักษณ์ โดยสนมี่นิยมใช้ในการแต่งสวนเซนก็คือ สนเลื้อยและสนมังกร เพราะดูแลง่าย สวยงามและทนทานต่อสภาพแวดล้อมที่ปลูกได้ดี
5. ไทรเกาหลี
เป็นไม้ประดับที่ใช้แต่งสวนได้ดีไม่แพ้ต้นสนเลย นิยมนำมาแต่งสวนเป็นไม้ล้อมสวนแต่จะตัดแต่งพุ่มให้เป็นทรงกลม ปลูกแซมตามพื้นที่ว่าง ๆ หรือข้างเนินหินเพื่อเพิ่มความมีมิติให้สวนมากขึ้น เป็นต้นไม้ปลูกง่ายไม่ต้องใช้การดูแลเยอะ แค่ต้องคอยตัดแต่งให้พุ่มดูสวยงามตลอดเวลา
6. ต้นไผ่
สวนเซนสไตล์ญี่ปุ่นกับต้นไผ่ถือได้ว่าเป็นอะไรที่เกิดมาคู่กัน เพราะหากจะให้สวนของคุณดูเป็นญี่ปุ่นขนานแท้มากขึ้นการปลูกต้นไผ่ไว้แซมตามจุดต่าง ๆ หรือปลูกเป็นแนวกั้นบริเวณสวนก็จะช่วยให้ทุกอย่างดูสมบูรณ์แบบขึ้นได้อย่างน่าทึ่ง อีกทั้งยังเป็นต้นไม้ที่แทบไม่ต้องใช้การดูแลอะไรมาก ปลูกไว้เพื่อเพิ่มความรู้สึกสดชื่นสบายตาให้กับสวนของเรามากขึ้น
7. ต้นเฟิน
เป็นไม้ประดับที่มีหลายรูปแบบ หลากหลายสายพันธุ์ ใช้ปลูกตามมุมของสวนตามซอกหินเป็นไม้ที่ให้ความชุ่มชื้น ทำให้สวนดูเขียวชอุ่มขึ้น ถ้าปลูกในพื้นที่ชุ่มน้ำก็ไม่ต้องดูแลแค่ปล่อยให้เจริญเติบโตตามธรรมชาติได้เลย สามารถเลือกปลูกได้ทั้งเฟินสไบนาง เฟินข้าหลวงหรือเฟินบอสตัน
ทริปการจัดสวนเซนเพิ่มเติม การเลือกพันธุ์ไม้ที่ใช้ปลูกในสวนเซน คนญี่ปุ่นส่วนใหญ่จะเลือกต้นไม้ที่เน้นสีเขียวเป็นหลักเพราะเน้นให้สื่อถึงความเป็นธรรมชาติ แต่เราสามารถเลือกพันธุ์ไม้ที่มีสีสันมาตกแต่งได้เพื่อเพิ่มสีสันให้กับสวน จำพวกไม้ดอกหรือไม้คลุมดิน อาทิ ดาดตะกั่ว ว่านกาบหอย ฤาษีผสมต่าง ๆ ซึ่งสีสันจะไม่โดดมากและให้ความรู้สึกมีชีวิตชีวามากขึ้น รวมถึงสามารถเลือกไม้พุ่มจำพวกต้นนีออน พุดศุภโชคหรือคริสติน่ามาปลูกเพิ่มเติมได้ ขึ้นอยู่กับความชื่นชอบและความต้องการของเราด้วย
รูปแบบของการจัดสวนเซนญี่ปุ่น
หลายคนอาจจะคิดว่าการจัดสวนเซนจะต้องจัดได้แค่ในรูปแบบของสวนหินเท่านั้น ต้องบอกเลยว่าปัจจุบันมีการประยุกต์การจัดสวยแบบนี้ในหลายรูปแบบมาก ๆ ซึ่งในเว็บไซต์ของ thousandwonders.net ก็ได้อธิบายการจัดสวนเซนไว้อีก 3 รูปแบบ ได้แก่
สวนเซนหิน (Karesansui)
สวนเซนแบบแรกก็คือ ‘สวนแห้ง’ หรือ ‘สวนหินที่เรายกมาพูดถึงในบทความนี้เป็นหลัก มีแนวคิดที่ยึดหลักความกว้างขวาง สงบ สันโดษมากที่สุด อิงความเป็นศาสนาเข้ามาค่อนข้างมากกว่าสวนแบบอื่น เน้นการตีความจากสิ่งที่มองเห็นและสัมผัส เหมาะกับบริเวณที่มีพื้นที่จำกัด เพราะไม่นิยมปลูกต้นไม้มากหลายต้น เน้นการจัดวางต้นไม้ที่ไม่ให้บดบังพื้นที่ โดยใช้แนวทางการลดทอนรายละเอียดต่างๆ จนเหลือแต่แก่นแท้ของสวนนั้น
สวนเซนเนินเขา (Tsukiyama)
สำหรับรูปแบบต่อมาเป็นสวนเซนที่มีความเชื่อมโยงกับธรรมชาติที่สุด ด้วยการเน้นองค์ประกอบอย่างหิน เนินดิน เพื่อเป็นตัวแทนของภูเขาไฟฟูจิและอาศัยความเขียวขจีของต้นไม้โดยรอบเพื่อจำลองพื้นที่ของป่าการจัดสวนแบบสวนเนินเขาจะใช้ต้นไม้เข้ามาเป็นองค์ประกอบร่วมมากกว่าแบบสวนหินจึงให้สัมผัสที่ใกล้ชิดธรรมชาติได้ชัดเจนกว่า เหมาะที่จะนำมาประยุกต์ใช้จัดสวนภายในบ้าน เพราะมีความยืดหยุ่น ไม่ต้องใช้พื้นที่เยอะและสามารถดัดแปลงองค์ประกอบอื่น ๆ มาใช้ในการจัดสวนรูปแบบนี้ได้
สวนน้ำชา (Chaniwa)
รูปแบบสุดท้ายเป็นการจัดสวนน้ำชา ซึ่งถือเป็นเอกลักษณ์ของญี่ปุ่น โดยใช้การนำลักษณะเด่นของสวนภูเขาและสวนเซนมาจัดให้ผสมผสานกัน มีทั้งต้นไม้ใหญ่และสวนพื้นหินแต่สิ่งที่ขาดไม่ได้เลยก็คือพื้นที่สำหรับการจิบชาหรือมีทางเดินเข้าสู่เรือนน้ำชา โดยการจัดสวนแบบนี้จะเน้นพื้นที่ใช้สอยและให้ความรู้สึกว่าได้เป็นศูนย์กลางของความสงบร่มเย็นและมีสมาธินั่นเอง
ข้อดีของการจัดสวนเซนแบบญี่ปุ่นดั้งเดิม
- เหมาะกับบริเวณที่มีพื้นที่จำกัด เพราะใช้การจัดวางสิ่งต่าง ๆ ที่น้อย
- สามารถใช้ตกแต่งอาคารสถานที่ได้ แม้ในพื้นที่จำกัด
- เหมาะสำหรับคนที่มีงบน้อยแต่อยากจัดสวนสวย ๆ ที่ไม่ต้องเน้นพืชพันธุ์เยอะ
- จัดสวนแบบนี้ช่วยให้พื้นที่นั้นดูปลอดโปร่ง สร้างความผ่อนคลาย
- สามารถดัดแปลงมาจัดตามลักษณะทางฮวงจุ้ยได้
- เป็นการผสมผสานระหว่างสวนญี่ปุ่นดั้งเดิมกับความมินิมอลสมัยใหม่ได้อย่าลงตัว
ปัจจุบันสวนเซนญี่ปุ่นสามารถนำมาประยุกต์กับการจัดสวนแนวอื่น ๆ ได้อย่างดีและยังเป็นสวนที่เหมาะแก่การจัดในบ้านแม้ว่าจะมีเงื่อนไขในเรื่องของพื้นที่ที่มีอยู่อย่างจำกัดก็สามารถทำได้ เพราะใช้การตกแต่งที่น้อยและยังเหลือพื้นที่ไว้ให้ใช้สอยได้ด้วย แม้ในบ้านไม่มีพื้นที่ปลูกก็เน้นลงกรวด ทราย วางหินแล้วปลูกไม้กระถางแซมได้ ให้ความสวยงามที่ไม่ต้องลงทุนมากแต่ก็เรียบหรูได้ตามสไตล์คนญี่ปุ่นจริง ๆ
